CoMensha signaleert knelpunten in de aanpak van mensenhandel in Nederland en adviseert over mogelijke oplossingen daarvoor. CoMensha adviseert ook over voorstellen voor wetgeving die betrekking hebben op mensenhandel en ten behoeve van internationale rapportages.

Signaal: behoefte aan versterking van kennisdeling en samenwerking

De aanpak van mensenhandel is complex en voortdurend in ontwikkeling. Voor veel professionals in het werkveld is het een uitdaging om (landelijke) ontwikkelingen bij te houden en in contact te komen met collega’s uit andere organisaties of regio’s. Om dit knelpunt aan te pakken, organiseerde CoMensha samen met het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV) en de Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen (NR) het landelijk Symposium Mensenhandel. Met inspirerende plenaire sprekers en een divers aanbod aan workshops bood het symposium professionals de kans om actuele kennis op te doen, ervaringen uit te wisselen en nieuwe samenwerkingen aan te gaan. Meer dan 400 professionals uit het hele land waren aanwezig. De bijeenkomst werd zeer positief beoordeeld en bevestigde de waarde van ontmoeting, kennisdeling en verbinding binnen het werkveld. CoMensha zet zich dan ook in om dit symposium jaarlijks te organiseren.

Signaal: blijvende tekorten in opvangcapaciteit

Er bestaat een blijvend tekort aan opvangplekken voor slachtoffers van mensenhandel. Dit betekende dat zij soms geen veilige plek konden vinden en in bepaalde gevallen terugkeerden naar een uitbuitingssituatie. Ook voor professionals, zoals politiefunctionarissen, leidde dit tot knelpunten: zij besteden veel tijd aan het zoeken naar beschikbare opvang. CoMensha heeft dit probleem herhaaldelijk onder de aandacht gebracht en gepleit voor uitbreiding van de opvangcapaciteit. In het kader van het Actieplan Samen tegen Mensenhandel is in samenwerking met de VNG een bureau aangesteld om landelijk inzicht te krijgen in het aantal beschikbare opvangplekken voor slachtoffers (met rechtmatig verblijf). Dit overzicht moet de toegankelijkheid en knelpunten in kaart brengen en kan dienen als uitgangspunt voor vervolgonderzoek naar noodzakelijke aanpassingen in het opvanglandschap. Samen met de VNG blijven we ons inspannen voor meer opvangplekken en vervolgen we het onderzoek naar een passend opvanglandschap.

Signaal: structurele opvang voor ernstig benadeelden noodzakelijk

In 2024 is de pilot voor crisisbedden voor ernstig benadeelden geëvalueerd, waarbij diverse punten ter verfijning van het proces zijn besproken. Alle betrokken partijen, waaronder de NLA, het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), CoMensha en de opvanginstellingen, erkennen de waarde van het bieden van crisisbedden aan ernstig benadeelden en hebben de wens uitgesproken om deze opvang te continueren. Na het voeren van verschillende gesprekken hebben de ministeries van JenV, Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en SZW besloten om de doelgroep voor de NLA-opvang te verruimen, zodat vanaf 1 januari 2025 niet alleen slachtoffers van arbeidsuitbuiting, maar ook ernstig benadeelden structureel kunnen worden opgevangen. Hiermee wordt de opvang van ernstig benadeelden vanaf 1 januari 2025 gestandaardiseerd.

Advies: bijdragen aan het versterkte Actieplan Samen tegen Mensenhandel

Vanaf medio 2024 is het versterkte Actieplan Samen tegen Mensenhandel vastgesteld en zijn de bijbehorende acties van start gegaan. Sindsdien hebben we samen met alle betrokken organisaties flinke stappen gezet in de uitvoering van het Actieplan, met mooie resultaten tot gevolg. Zo werd in opdracht van de Regietafel Mensenhandel Midden-Nederland, in samenwerking met de VNG, het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV) en het MetaStory Instituut een regionale actiedag georganiseerd. Een van de conclusies uit de bijeenkomst was om professionals periodiek te trainen. Daarnaast zijn er diverse inventarisaties en onderzoeken uitgevoerd, onder meer op het gebied van bewustwordingscampagnes, meldpunten, een centraal informatiepunt, belangrijke functies in de aanpak van mensenhandel, samenwerking, de loskoppeling van slachtofferschap en strafrechtelijk onderzoek en het aantal en soort opvangplekken. Ook onderzocht CoMensha in 2024 samen met ervaringsdeskundigen hoe hun expertise structureel kan worden ingezet in de aanpak van mensenhandel. Een concreet resultaat hiervan is dat in 2025 een spiegelgroep van ervaringsdeskundigen wordt opgericht, verbonden aan het landelijke programma Samen tegen Mensenhandel.

Advies: implementatie herziene EU-richtlijn mensenhandel

In 2024 is de herziening van Richtlijn 2011/36/EU inzake de bestrijding van mensenhandel vastgesteld. Een belangrijke aanpassing is de expliciete opname van 3 vormen van mensenhandel: uitbuiting van gedwongen huwelijken, uitbuiting van illegale adoptie en uitbuiting van draagmoederschap. EU-lidstaten hebben 2 jaar de tijd om deze aanpassingen te implementeren. Wat deze 3 nieuwbenoemde vormen concreet zullen betekenen voor de aanpak van mensenhandel en voor de verantwoordelijkheden van ketenpartners, is op dit moment nog onduidelijk. Dit roept vragen op bij professionals binnen het veld.

CoMensha heeft in 2024 op diverse manieren bijgedragen aan vraagstukken rondom de implementatie van de herziene EU-richtlijn mensenhandel. Zo leverde CoMensha input op de consultatie van de implementatiewet, droeg het bij aan bijeenkomsten van het ministerie van JenV en startte samen met enkele trainees een verdiepend onderzoek naar uitbuiting binnen gedwongen huwelijken. Dit heeft geleid tot meer inzicht in de betrokken partijen en relevante vraagstukken. Ook ontwikkelden de trainees een educatief spel, gericht op preventie en het bespreekbaar maken van uitbuiting via gedwongen huwelijken op scholen. In 2025 zal CoMensha deze inzet voortzetten door werkgroepen te organiseren met ketenpartners, gericht op het gezamenlijk verkennen van de implicaties van de 3 nieuwbenoemde vormen van mensenhandel. De eerste werkgroep zal zich richten op uitbuiting via gedwongen huwelijken.

Advies: wet- en regelgeving en Tweede Kamer

CoMensha signaleert relevante ontwikkelingen en adviseert daarover. CoMensha heeft input gegeven voor de modernisering van artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht waarin mensenhandel strafbaar is gesteld, de herziening van Richtlijn 2011/36/EU inzake de bestrijding van mensenhandel, de gewenste loskoppeling van slachtofferschap en verblijfsvergunning, en de opsporing en het strafrecht. In dit kader nam CoMensha deel aan de Pro Facto-bijeenkomst over de aanbeveling loskoppeling opsporingsindicaties en bescherming slachtoffers (B8.3).

Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) belemmert nog steeds zicht
op aard en omvang mensenhandel

Ondanks de Handreiking aanpak mensenhandel en het gebruik van persoonsgegevens merkt CoMensha nog steeds dat er sprake is van verminderd zicht op de aard en omvang van mensenhandel door een gebrek aan informatiedeling en een onjuiste interpretatie van de AVG. Het uitgangspunt van de AVG is de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van hun gegevens én het vrije verkeer van persoonsgegevens binnen de EU. Het verwerken van persoonsgegevens moet ten dienste van de mens staan. Bij de implementatie van de Europese Mensenhandelrichtlijn in Nederland speelt CoMensha een centrale coördinerende rol bij de registratie, opvang en informatievoorziening. Daarmee vervult CoMensha - voortvloeiend uit de richtlijn en de daarbij behorende nationale implementatiewet - primair een wettelijke taak. Subsidiair is het een taak van algemeen belang.

Deze taak rechtvaardigt én legitimeert het verwerken van persoonsgegevens. In de praktijk hanteren veel zorginstellingen en professionals ‘toestemming’ van het slachtoffer als verwerkingsgrond om gegevens te delen met CoMensha. Dit is onjuist en onnodig, zelfs strijdig met de AVG, en wel vanwege het feit dat de AVG - in tegenstelling tot zijn voorganger (de Wet bescherming persoonsgegevens) - veel eisen verbindt aan de toestemming. Om interpretatiegeschillen te voorkomen over de uitleg of het onmogelijk of onredelijk is om toestemming aan het slachtoffer te vragen voor registratie bij CoMensha, kan de werkwijze van de Nederlandse Kankerregistratie (NKR) gevolgd worden, waarbij aan de patiënt géén toestemming wordt gevraagd ten behoeve van de registratie. Deze praktijk om de aard en omvang van kanker in beeld te krijgen zou heel goed kunnen dienen als voorbeeld voor centrale registratie van mensenhandel. De notitie is besproken met het ministerie van JenV. Vooralsnog loopt de discussie hierover nog.

Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) belemmert nog steeds zicht op aard en
omvang mensenhandel

Ondanks de Handreiking aanpak mensenhandel en het gebruik van persoonsgegevens merkt CoMensha nog steeds dat er sprake is van verminderd zicht op de aard en omvang van mensenhandel door een gebrek aan informatiedeling en een onjuiste interpretatie van de AVG. Het uitgangspunt van de AVG is de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van hun gegevens én het vrije verkeer van persoonsgegevens binnen de EU. Het verwerken van persoonsgegevens moet ten dienste van de mens staan. Bij de implementatie van de Europese Mensenhandelrichtlijn in Nederland speelt CoMensha een centrale coördinerende rol bij de registratie, opvang en informatievoorziening. Daarmee vervult CoMensha - voortvloeiend uit de richtlijn en de daarbij behorende nationale implementatiewet - primair een wettelijke taak. Subsidiair is het een taak van algemeen belang.

Deze taak rechtvaardigt én legitimeert het verwerken van persoonsgegevens. In de praktijk hanteren veel zorginstellingen en professionals ‘toestemming’ van het slachtoffer als verwerkingsgrond om gegevens te delen met CoMensha. Dit is onjuist en onnodig, zelfs strijdig met de AVG, en wel vanwege het feit dat de AVG - in tegenstelling tot zijn voorganger (de Wet bescherming persoonsgegevens) - veel eisen verbindt aan de toestemming. Om interpretatiegeschillen te voorkomen over de uitleg of het onmogelijk of onredelijk is om toestemming aan het slachtoffer te vragen voor registratie bij CoMensha, kan de werkwijze van de Nederlandse Kankerregistratie (NKR) gevolgd worden, waarbij aan de patiënt géén toestemming wordt gevraagd ten behoeve van de registratie. Deze praktijk om de aard en omvang van kanker in beeld te krijgen zou heel goed kunnen dienen als voorbeeld voor centrale registratie van mensenhandel. De notitie is besproken met het ministerie van JenV. Vooralsnog loopt de discussie hierover nog.

Ontoereikende hulpverlening en slachtofferschap

CoMensha maakt zich zorgen over passende hulpverlening voor slachtoffers van mensenhandel, met name als er geestelijke gezondheidszorg (GGZ) nodig is. Slechts een klein percentage slachtoffers is überhaupt in beeld en Nederland slaagt er vervolgens onvoldoende in de slachtoffers van mensenhandel die wel in beeld zijn effectief te helpen. Dat wordt ook geconcludeerd door de NR in de Slachtoffermonitor mensenhandel 2016-2020, die in het najaar van 2021 gepubliceerd is. Uit onderzoek van de NR blijkt dat 45% van de slachtoffers van mensenhandel binnen vijf jaar opnieuw slachtoffer van een misdrijf is. Na zeven jaar is dat zelfs 50%. Bij herhaald slachtofferschap gaat het vaak om ernstige delicten. Hierbij kan het opnieuw gaan om uitbuiting, ook kan het gaan om mishandeling, bedreiging en seksueel geweld. Minderjarigen lijken daarbij extra kwetsbaar. Ze komen in verhouding vaak in de gesloten jeugdzorg terecht zonder voldoende hulp voor de verwerking van opgelopen trauma’s. Ook zijn ze door werving en uitbuiting via internet en social media moeilijker op te sporen, te volgen en te benaderen.

Gebrek aan passende door- en uitstroommogelijkheden

Slachtoffers verblijven door een gebrek aan passende door- en uitstroommogelijkheden vaak langer in de opvang dan nodig. Hierdoor raakt de opvang ‘verstopt’ en is er te weinig ruimte voor nieuwe slachtoffers die opvang hard nodig hebben. Nederlandse slachtoffers kunnen lang niet altijd terugkeren naar hun eigen huis vanwege veiligheidsrisico’s of terugvalrisico’s, bijvoorbeeld omdat iemand in die omgeving te veel wordt geconfronteerd met het verleden. Een andere woning is vanwege het tekort aan woningen niet snel gevonden. CoMensha brengt knelpunten met betrekking tot de uitstroom in beeld en vraagt ketenpartners om daar waar mogelijk mee te helpen in het vinden van oplossingen. Zo worden bijvoorbeeld problemen als gevolg van wachttijden voor het ontvangen van benodigde documenten aangekaart en onderzocht hoe processen versneld kunnen worden. Ook is er overleg met gemeenten over onder meer wat zij kunnen betekenen in de oplossing van het woningtekort. Vaak betreffen dit knelpunten die voortvloeien uit wet- en regelgeving, met als gevolg dat verbetering van deze zaken een proces is van lange adem. Vandaar dat dit knelpunt opnieuw in dit Jaarbeeld terugkomt.

Aanpak arbeidsuitbuiting schiet tekort

Een van de problemen die we hoog op de agenda hebben gezet is de uitbuiting van arbeidsmigranten. Tijdens de coronapandemie werd de zwakkere positie van arbeidsmigranten pijnlijk zichtbaar, bijvoorbeeld de vaak slechte woon- en werkomstandigheden. CoMensha heeft een initiërende rol vervuld bij het agenderen van deze problematiek.

Er is in de laatste jaren steeds meer aandacht voor arbeidsuitbuiting, maar een effectieve en afschrikwekkende aanpak in Nederland faalt. CoMensha, FNV, andere ngo’s, de NR en de Algemene Rekenkamer komen al jaren tot dezelfde conclusies: Daders gaan vrijuit en slachtoffers worden niet geholpen. Arbeidsuitbuiting en criminele uitbuiting blijven vaak onbestraft.

Veel situaties van arbeidsuitbuiting worden niet gesignaleerd, waardoor slachtoffers onnodig lang in een uitbuitingssituatie vastzitten. Er komen weinig zaken voor de rechter en als ze al voorkomen leidt het zelden tot een strafrechtelijke vervolging. Een van de redenen hiervoor is de gecompliceerdheid van de wet. In 2022 overhandigden CoMensha en FNV de bevindingen en conclusies van het onderzoek Strafrechtelijke aanpak van arbeidsuitbuiting aan het ministerie van JenV.

Onvoldoende toegang tot opvang en voorzieningen

CoMensha ziet al enige tijd dat de positie van slachtoffers van mensenhandel uit de zogeheten derdelanden onder druk staat. De toegang tot voorzieningen voor deze doelgroep is lang niet altijd vanzelfsprekend; deze mensen krijgen niet de hulpverlening en opvang waar ze op grond van wet- en regelgeving recht op hebben. CoMensha heeft dit knelpunt meermaals onder de aandacht gebracht bij de ministeries van JenV en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Ook vanuit het Strategisch Overleg Mensenhandel (SOM) is hier aandacht voor gevraagd. Om de argumentatie voor verbetering kracht bij te zetten, hebben we ook extra Europese samenwerking gezocht bij het Europees Migratienetwerk (EMN) en de International Labour Organization (ILO).

Voor kennismigranten geldt dat zij geen beroep kunnen doen op de voorzieningen voor slachtoffers van mensenhandel (Verblijfsregeling mensenhandel) zolang hun werkvergunning niet is ingetrokken en zij een rechtmatig verblijf hebben. CoMensha, de NLA-Opvang, het Amsterdams Coördinatiepunt Menshandel (ACM) en FairWork zetten zich in voor een betere positie van deze migranten, gelijkwaardig aan die van EU-onderdanen die slachtoffer van mensenhandel worden. Dit knelpunt is uitvoerig besproken met de ministeries van JenV en VWS, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Vooralsnog is er geen oplossing.

In het recente verleden werd CoMensha bij de zoektocht naar opvang voor slachtoffers met enige regelmaat geconfronteerd met opvanginstellingen die regiobinding hanteren. Dat wil zeggen dat slechts slachtoffers worden opgenomen die de afgelopen jaren in de desbetreffende gemeente hebben gewoond, al hulpverlening hebben gekregen of als er familie of vrienden in die gemeente wonen. Hierdoor konden cliënten niet altijd geplaatst worden, terwijl regiobinding geen contra-indicatie zou mogen zijn. In 2022 kregen we opnieuw opvangverzoeken waarbij we met regiobinding te maken hadden. Samen met Valente zal CoMensha blijvend aandacht vragen voor dit knelpunt en het agenderen op het directeurenoverleg van de opvanginstellingen. Tevens zal dit blijvend onder de aandacht worden gebracht van de ministeries van JenV en VWS.