Hoofdstuk 3
3
Coördinatie van
opvang en
hulpverlening
Coördinatie van opvang en hulp-verlening
Conform internationale, Europese en Nederlandse wet- en regelgeving hebben slachtoffers van mensenhandel recht op opvang en hulpverlening. CoMensha coördineert de opvang van en hulpverlening aan slachtoffers van mensenhandel in Nederland. Slachtoffers van mensenhandel worden voornamelijk geplaatst in de Categorale Opvang voor Slachtoffers van Mensenhandel (COSM), Opvang voor slachtoffers van arbeidsuitbuiting (ISZW-opvang), Opvang voor Slachtoffers van Mensenhandel met multiproblematiek (OMM) en in de Vrouwen- en Maatschappelijke opvang (VO/MO). CoMensha heeft exclusieve plaatsingsbevoegdheid voor de COSM-, ISZW- en OMM-opvang.
Categorale Opvang voor Slachtoffers Mensenhandel (COSM)
Sinds 2010 bestaat de Categorale Opvang voor Slachtoffers van Mensenhandel (COSM). Deze opvang is specifiek bedoeld voor slachtoffers van mensenhandel en biedt opvang aan zowel mannelijke als vrouwelijke slachtoffers mensenhandel die in de bedenktijd van de B8.3-procedure zitten. Dit is geregeld op grond van artikel 8 van de Vreemdelingenwet 2000. De bedenktijd houdt in dat het vermoedelijke slachtoffer gedurende deze periode het land niet hoeft te verlaten, zodat het slachtoffer tot rust kan komen en kan beslissen over medewerking aan strafrechtelijk onderzoek en/of aangifte. De bedenktijd en opvang is in principe voor de duur van 3 maanden. In 2021 had de COSM een capaciteit van 58 bedden. De COSM is door de ministeries van JenV en VWS aanbesteed en wordt uitgevoerd door Expertisecentrum Seksualiteit Sekswerk en Mensenhandel (ESSM), HVO-Querido en Yadeborg. CoMensha is plaatsingsbevoegd voor de COSM, monitort de bezetting en brengt twee keer per jaar een voortgangsrapportage uit.
'De Koninklijke Marechaussee stuit tijdens de uitvoering van haar grenspolitietaak vaak op vormen en slachtoffers van mensensmokkel en -handel. Het is belangrijk dat we deze criminaliteitsvormen niet alleen bestrijden, maar dat we daarbij tegelijk nauw samenwerken met relevante organisaties die zich tegen uitbuiting van mensen verzetten'.
Hans Leijtens, Commandant Koninklijke Marechaussee
‘We hebben het afgelopen jaar hard gewerkt om de gegevens van de slachtoffers geautomatiseerd aan te kunnen aanleveren. CoMensha is zo in staat om de slachtoffers te helpen op weg naar een beter leven en de aard en omvang van mensenhandel in beeld te brengen. Die gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de aanpak van mensenhandel is iets om trots op te zijn’.
Joep Pattijn, Programmadirecteur Vreemdelingenzaken en Migratiecriminaliteit Nationale Politie
Opvang ISZW voor slachtoffers van arbeidsuitbuiting
De ISZW-opvang is in 2012 opgezet vanuit de behoefte om een groep slachtoffers te kunnen opvangen, namelijk slachtoffers van arbeidsuitbuiting die door ISZW zijn aangetroffen. Het gaat bijvoorbeeld om een groep mannen, een gezin of een stel. De opvang biedt plaats aan maximaal 20 slachtoffers, is in principe voor de duur van 2 weken en wordt uitgevoerd door HVO-Querido in Amsterdam en Perspektief in Den Haag.
Opvang voor slachtoffers van Mensenhandel met Multiproblematiek (OMM)
Sinds juli 2019 bestaat de Opvang voor Slachtoffers van Mensenhandel met Multiproblematiek (OMM). Deze opvang is opgezet naar aanleiding van gebrek aan passende opvang en begeleiding voor slachtoffers van mensenhandel in combinatie met een licht verstandelijke beperking (LVB), verslavings- en/of psychiatrische problematiek of andere problemen. Plaatsing in de opvang voor deze doelgroep was vaak lastig, waardoor cliënten afhaakten, niet geplaatst werden en soms uit beeld verdwenen. Naar aanleiding van de toenemende complexiteit die onze Helpdesk ervoer bij het kunnen plaatsen van deze slachtoffers, heeft CoMensha hier samen met de Tilburg University onderzoek naar gedaan. Eén van de aanbevelingen was om voor deze moeilijk plaatsbare groep aparte opvang in het leven te roepen. Deze aanbeveling is opgevolgd en er zijn specifiek voor deze doelgroep 36 opvangplaatsen gecreëerd. De OMM is toegankelijk voor Nederlandse en Europese slachtoffers van mensenhandel mét een positief beoordeelde weging. CoMensha voert de weging uit, de opvang wordt gerealiseerd door de Blijf Groep, Fier (het landelijke expertise- en behandelcentrum op het terrein van geweld in afhankelijkheidsrelaties), het Leger des Heils en HVO-Querido.
CoMensha is plaatsingsbevoegd voor de COSM, monitort de bezetting en brengt twee keer per jaar een rapportage uit.
Noodbed en andere vormen van opvang
Wanneer een slachtoffer met een opvangverzoek niet in aanmerking komt voor één van bovenstaande vormen van opvang, wanneer de opvang volledig bezet is of wanneer een slachtoffer in de nacht wordt aangetroffen, wordt een slachtoffer (tijdelijk) geplaatst op een noodbed of in een andersoortige opvangvoorziening als beschermde opvang of opvang op een woon-zorgboerderij. Een noodbed biedt meestal opvang voor 24 tot 72 uur.
Opvang slachtoffers van Mensenhandel in 2021
In 2021 hebben we 111 opvangverzoeken ontvangen, tegenover 97 in 2020. Van deze 111 opvangverzoeken hebben 100 opvangverzoeken geleid tot plaatsing in de opvang: 50 keer was dit in een COSM, 24 keer in ISZW-opvang, 18 keer in OMM, 4 keer op een noodbed, 2 keer bij VO/MO en 2 keer bij een andere opvanginstelling. Verder is 10 keer het verzoek om opvang weer ingetrokken en 1 opvangverzoek was aan het einde van het jaar nog in behandeling. Een opvangverzoek kan overigens meerdere plaatsingen in (verschillende vormen van) opvang behelzen. Een slachtoffer kan bijvoorbeeld van een noodbed in een COSM of Vrouwenopvang geplaatst worden. De hier genoemde getallen betreffen de eerste plaatsing door CoMensha binnen een opvangverzoek. Het aantal bijbehorende plaatsingen is hoger.
Figuur 6: Totaal aantal opvangverzoeken in 2021
Het is van groot belang dat zorgcoördinatie geborgd is in de regio zelf
‘Quote
Quote
Quote
Quote
Quote
Quote'
Joep Pattijn, Programmadirecteur Vreemdelingenzaken en Migratiecriminaliteit Nationale Politie
‘We hebben het afgelopen jaar hard gewerkt om de gegevens van de slachtoffers geautomatiseerd aan te kunnen aanleveren. CoMensha is zo in staat om de slachtoffers te helpen op weg naar een beter leven en de aard en omvang van mensenhandel in beeld te brengen. Die gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de aanpak van mensenhandel is iets om trots op te zijn’.
Joep Pattijn, Programmadirecteur Vreemdelingenzaken en Migratiecriminaliteit Nationale Politie
Zorgcoördinatie
Zorgcoördinatoren zijn essentieel in de hulpverlening aan en begeleiding van slachtoffers van mensenhandel in de regio. Zorgcoördinatoren kunnen bijvoorbeeld gepositioneerd zijn bij maatschappelijke organisaties, bij Zorg- en Veiligheidshuizen, bij gemeenten en bij Veilig Thuis. Een zorgcoördinator mensenhandel heeft een divers takenpakket en zijn of haar werkwijze kan verschillen per regio (deels afhankelijk van het aantal uren dat iemand tot beschikking heeft). De kerntaak van een zorgcoördinator is ervoor te zorgen dat slachtoffers van mensenhandel adequate (na)zorg, opvang en begeleiding ontvangen. Daarnaast verstrekt de zorgcoördinator informatie en advies aan professionals die te maken hebben met slachtoffers. De zorgcoördinator is vaak onderdeel van de meldroute en geeft voorlichtingen in het kader van bewustwording en de signalering van slachtoffers. Het is van groot belang dat zorgcoördinatie geborgd is in de regio zelf, omdat daar het zicht op het lokale zorg- en hulpaanbod het beste is. Daar kan stevig geïnvesteerd worden in het opbouwen en onderhouden van een goed netwerk. Een landelijk dekkend netwerk van zorgcoördinatoren is de kortste weg naar de juiste opvang en zorg voor slachtoffers van mensenhandel in de regio.
CoMensha is voorzitter van het Zorgcoördinatorenoverleg
CoMensha werkt nauw samen met de zorgcoördinatoren als het gaat om opvang, zorg en hulpverlening. Ook de samenwerking tussen zorgcoördinatoren is belangrijk; reden om de zorgcoördinatoren drie tot vier keer per jaar bijeen te brengen. Dit overleg wordt gefaciliteerd en voorgezeten door CoMensha. In het Zorgcoördinatorenoverleg worden best practices uitgewisseld en knelpunten besproken die de zorgcoördinatoren ervaren bij de uitoefening van hun werk. Het Zorgcoördinatorenoverleg is een belangrijke voedingsbron voor het SOM en de TFM. In 2021 is onder meer ingezet op het relatiebeheer en de samenwerking van zorgcoördinatoren met Veilig Thuis-organisaties. Daarnaast is het belang van melden bij CoMensha geagendeerd. Verder is er bij de zorgcoördinatoren behoefte aan meer structuur, duidelijke afspraken en meer uniformiteit in de werkwijze. Het opstellen van werkafspraken en totstandkoming van een ‘afwegingskader melden’ kunnen hierbij helpen. CoMensha heeft hiertoe het initiatief genomen. Daarnaast is ingezet op de problematiek rondom de AVG, met name de vraag hoe binnen de AVG - in het belang van het slachtoffer - informatie en gegevens gedeeld kunnen worden met relevante ketenpartners.
Verbinding zorgcoördinatie en NLA
In 2017 heeft CoMensha het initiatief genomen tot structureel overleg van de NLA met zorgcoördinatoren. CoMensha faciliteert hierbij, zodat inspecteurs en zorgcoördinatoren meer inzicht hebben in elkaars werk en dat ook beter op elkaar kunnen afstemmen. Uiteindelijk doel is de belangen van slachtoffers beter te dienen en te beschermen.
'Mensenhandel is een hardnekkig probleem dat vraagt om een integrale werkwijze. Landelijk is afgesproken dat gemeenten in 2022 voldoen aan het basisniveau bestuurlijke aanpak. Gemeenten zijn hard aan de slag om deze ambitie in 2022 te realiseren. Dit kunnen we niet alleen. Daarom hebben we partners zoals CoMensha nodig. Samen dragen we de verantwoordelijkheid om te werken aan een land zonder uitbuiting!'
Raymond Vlecken, Burgemeester van Weert
‘We hebben het afgelopen jaar hard gewerkt om de gegevens van de slachtoffers geautomatiseerd aan te kunnen aanleveren. CoMensha is zo in staat om de slachtoffers te helpen op weg naar een beter leven en de aard en omvang van mensenhandel in beeld te brengen. Die gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de aanpak van mensenhandel is iets om trots op te zijn’.
Joep Pattijn, Programmadirecteur Vreemdelingenzaken en Migratiecriminaliteit Nationale Politie
Afbeelding 1. Kaart Nederland Zorgcoördinatie tot en met december 2021
Landelijk dekkend netwerk zorgcoördinatie
CoMensha zet zich al jaren in voor een landelijk dekkend netwerk van zorgcoördinatie. Vanwege extra financiering van het ministerie van VWS (vanaf medio 2018) heeft dit netwerk van zorgcoördinatoren, ondanks de coronamaatregelen, in 2021 een stevige impuls gekregen.
De aan CoMensha in 2018 toegewezen aanvullende subsidie voor een landelijke uitrol van zorgcoördinatie en het aanjagen van een aanpak mensenhandel bij gemeenten werd medio 2020 met anderhalf jaar verlengd. In 2021 ondersteunde CoMensha ruim 50 gemeenten bij het opstellen van mensenhandelbeleid en een gedegen aanpak van mensenhandel. CoMensha voerde ook ondersteunings- en adviesgesprekken bij individuele gemeenten en samenwerkingsverbanden tussen regiogemeenten. In samenwerking met het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV) en de VNG heeft CoMensha het Kader aanpak Mensenhandel, Kompas en de Longread onder de aandacht gebracht van diverse gemeenten en in overleg met hen bepaald welke bouwstenen van de basis-op-orde-aanpak nog verder vormgegeven zouden moeten worden. Daarnaast zijn in 2021 in verscheidene regio’s de werkgebieden van zorgcoördinatie verder uitgebreid; in de gehele provincie Groningen, de regio Markiezaten en in een deel van de regio IJsselland. Dit maakt het landelijk netwerk van zorgcoördinatie mensenhandel bijna volledig dekkend. Kanttekening is dat deze dekking vooralsnog niet de garantie biedt dat er voldoende fte/capaciteit voor zorgcoördinatie is om de functie volledig naar behoren uit te oefenen. Ook is de zorgcoördinatie niet in alle regio’s gericht op alle vormen van mensenhandel en op alle taken (denk bijvoorbeeld aan voorlichting en bewustwordingsactiviteiten voor professionals die mensenhandel kunnen signaleren). Blijvende aandacht is dus gewenst.
Monitoring en evaluatie Opvang Slachtoffers Mensenhandel met Multiproblematiek (OMM)
CoMensha stelt twee keer per jaar een rapportage op over de bezetting, aard en omvang, in, door-en uitstroom in de Opvang Slachtoffers Mensenhandel met Multiproblematiek. Deze rapportage wordt besproken met het ministerie van VWS en de VNG, de geselecteerde instellingen en de centrumgemeenten.
Tussen 1 januari en 31 december 2021 zijn er 33 wegingen gedaan, waarvan er 27 positief zijn beoordeeld. 22 van deze 27 wegingen hebben geresulteerd in plaatsing in de OMM in 2021. Daarnaast zijn er 3 plaatsingen geweest op basis van een positieve weging in 2020.
Er zijn 23 vrouwelijke, 2 mannelijke cliënten en 1 kind ingestroomd in de OMM’s. Er is 1 baby geboren. Gemiddeld
waren de cliënten 30 jaar oud. De Nederlandse nationaliteit kwam het vaakst voor onder de cliënten (15 keer). Uitbuiting in de seksuele dienstverlening werd het meest genoemd als sector van uitbuiting. 6 Nederlandse cliënten hadden aangifte gedaan, 5 cliënten hadden (B8.3-)aangifte gedaan en 9 Nederlandse cliënten hadden nog geen aangifte van mensenhandel gedaan. De grootste groep cliënten verbleef, voorafgaand aan instroom in de OMM, in de COSM (6 cliënten). 5 cliënten verbleven op een crisisbed/politiebed. Amsterdam is de gemeente die het meest genoemd wordt als verantwoordelijke gemeente (5 cliënten), gevolgd door Alkmaar, Almere, Goes en Rotterdam met ieder 2 cliënten. In 2021 is 21 keer uitgestroomd; meestal naar een eigen woning (11 cliënten). De cliënten die tussen 1 januari en 31 december 2021 zijn uitgestroomd, verbleven gemiddeld 34 weken in de OMM.
Deze eerste jaren van de OMM worden gezien als een pilotfase. Het ministerie van VWS en de VNG hebben opdracht gegeven tot een evaluatie van de positionering en inrichting van de OMM en hierover aanbevelingen te doen. De evaluatie is in maart 2022 opgeleverd, maar nog niet openbaar. Een bespreking van de evaluatie moet nog plaatsvinden met het ministerie van VWS, de VNG en de geselecteerde partijen.
COSM-voortgangsrapportage
Tussen 1 januari en 30 november 2021 zijn er 52 cliënten en 9 kinderen ingestroomd in de COSM’s. Er was 1 cliënt zwanger bij instroom en zij is bevallen tijdens haar verblijf in de COSM. De groep van 52 ingestroomde cliënten telde 39 vrouwen en 13 mannen. Gemiddeld zijn de cliënten 33 jaar oud. De Colombiaanse, Roemeense en Chinese nationaliteit kwamen het meest voor onder de cliënten (respectievelijk 7, 6 en 5 keer).
Onder de vrouwelijke cliënten kwam slachtofferschap van seksuele uitbuiting het meest voor: 69% van de vrouwelijke en 23% van de mannelijke slachtoffers hebben met deze vorm van uitbuiting te maken gehad. Onder de mannelijke slachtoffers kwam uitbuiting in de gereguleerde arbeid en dienstverlening het meest voor: 77% van de mannen kreeg hiermee te maken. Dit geldt voor 31% van de vrouwelijke cliënten. Het merendeel van de cliënten deed aangifte (69%). De grootste groep cliënten verbleef, voorafgaand aan instroom in de COSM, op een noodbed of in de (crisis)opvang. Er stroomden 54 cliënten de COSM’s uit, veelal naar een vervolgopvang.
De verblijfsduur in de COSM’s is in principe 3 maanden. De cliënten die tussen 1 januari en 30 november zijn uitgestroomd, verbleven gemiddeld echter langer in de COSM; namelijk 20 weken. Van de 18 cliënten die op 30 november 2021 in de COSM verbleven, was bij 10 cliënten de verblijfstermijn van 3 maanden overschreden. De knelpunten met betrekking tot de uitstroom waren grotendeels gelijk aan die van voorgaande jaren, waarbij het gebrek aan passende vervolgopvang het meest werd genoemd.
ISZW-opvang
In 2021 zijn er 24 slachtoffers geplaatst in de ISZW-opvang. Het betrof 4 vrouwen en 20 mannen met onder andere de Chinese, Hongaarse en Roemeense nationaliteit (respectievelijk 8, 6 en 4 slachtoffers). Er zijn 23 slachtoffers uitgestroomd, gemiddeld verbleven zij 27 dagen in de ISZW-opvang.
Taakstelling
In januari vond een overleg plaats tussen COA, CoMensha en het ministerie van Justitie en Veiligheid. Aan bod kwamen vooral de knelpunten met betrekking tot de aanmelding voor de taakstelling. In de Huisvestingswet is vastgelegd dat gemeenten verplicht zijn een bepaald aantal mensen met een (tijdelijke) verblijfsvergunning te huisvesten. Belangrijke resultaten waren de bevestiging dat slachtoffers van mensenhandel beroep kunnen doen op de taakstelling en de aanpassing van werkafspraken aan de huidige omstandigheden en eisen. Ook kwam meer duidelijkheid over de aanmeldroute; onze bevestiging dat een cliënt slachtoffer is van mensenhandel is voldoende. De COSM’s nemen vervolgens zelf contact op met de regievoerder uit hun gemeente. Overigens ontving CoMensha in 2020 geen aanmelding voor de taakstelling.