CoMensha signaleert knelpunten in de aanpak van mensenhandel in Nederland en adviseert over mogelijke oplossingen daarvoor. CoMensha adviseert ook over voorstellen voor wetgeving die betrekking hebben op mensenhandel en ten behoeve van internationale rapportages.

Signaal: problemen rondom de eerste opvang

In 2023 heeft CoMensha aandacht gevraagd voor de problemen in de eerste opvang van slachtoffers van mensenhandel. Uit een gezamenlijke analyse van CoMensha en de Politie bleek dat de Politie veel tijd kwijt is aan het vinden van geschikte opvang. Bij een gebrek aan geschikte opvang bestaat het risico dat slachtoffers terugkeren naar de uitbuiter.

De belangrijkste bevindingen uit de analyse zijn besproken met relevante partners, waaronder de betrokken Ministeries en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). De partijen erkennen de zorgen en de noodzaak voor actie, waardoor er nu gezamenlijk naar oplossingen wordt gezocht. Het heeft onder andere geleid tot een Fieldlab waar ideeën voor het creëren van extra opvangplekken zijn ontwikkeld.

Signaal: slachtoffers van uitbuiting met een licht verstandelijke beperking

In 2023 brachten CoMensha, Koraal en MetaStory Instituut het rapport 'Uitbuiting & LVB: knelpunten en aanbevelingen voor een effectievere aanpak' uit. Het rapport is het resultaat van vijf regionale ronde tafelbijeenkomsten waaraan 90 organisaties uit het zorg- en veiligheidsdomein deelnamen. Hierin zijn de knelpunten en mogelijke oplossingen voor uitbuiting bij mensen die functioneren op het niveau van een licht verstandelijke beperking (LVB) in kaart gebracht. Voor deze doelgroep, dat een groot deel betreft van de slachtoffers van mensenhandel, is specialistische zorg nodig.

CoMensha, Koraal en Metastory Instituut hebben zich actief ingezet voor dit onderwerp. Het rapport is overhandigd aan de staatssecretarissen van JenV en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en de VNG-portefeuillehouder mensenhandel. Ook is het belang van dit onderwerp voor de aanpak van mensenhandel bij de Tweede Kamer onder de aandacht gebracht. Naar aanleiding van het rapport en de gegenereerde aandacht hebben andere partijen ook bijeenkomsten over dit thema georganiseerd om deze problematiek onder de aandacht te brengen en aan te pakken.

Signaal: opvang en zorg bieden aan slachtoffers van criminele uitbuiting

Het aantal slachtoffers van criminele uitbuiting neemt toe. Het bieden van de juiste zorg en opvang aan deze slachtoffers is uitdagend. Allereerst is het herkennen en erkennen van slachtofferschap lastig. Met name mannen worden vaak (alleen) als dader gezien. Ten tweede bestaan er uitdagingen bij het in veiligheid brengen van het slachtoffer en diens naasten. Soms worden slachtoffers niet als zodanig aangemerkt om te voorkomen dat bij daders bekend wordt dat het slachtoffer heeft 'geklikt'. Dit kan hun kans op het toepassen van het non-punishmentbeginsel verkleinen en zorg en ondersteuning in gevaar brengen. Ook zijn er knelpunten in het vinden van geschikte opvang.

In 2023 is CoMensha gestart met het voeren van gesprekken met belangrijke netwerkpartners over deze knelpunten. We gaan hiermee door in 2024 en hopen hierin stappen te zetten om ook deze slachtoffers de juiste zorg en opvang te kunnen bieden.

Advies: modernisering artikel 273f

CoMensha heeft verschillende bijdragen geleverd aan de modernisering van artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht. Zo heeft CoMensha input gegeven tijdens de internetconsultatie. Daarnaast heeft CoMensha een bijeenkomst met ervaringsdeskundigen van arbeidsuitbuiting georganiseerd voor JenV en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), zodat ook zij hun aanbevelingen kunnen doen wat volgens hen verbeterd zou moeten worden om mensenhandel beter te vervolgen en slachtoffers te beschermen.

Advies: internationale rapportages GRETA en TIP

In 2022 heeft CoMensha tijdens het werkbezoek van de Group of Experts on Action against Trafficking in Human Beings (Raad van Europa) (GRETA) de bijdrage van de ngo's gecoördineerd. In 2023 heeft CoMensha aanvullende input geleverd voor de GRETA-rapportage die aan het eind van 2023 is gepubliceerd.

CoMensha is geïnterviewd door medewerkers van de ambassade van de Verenigde Staten en heeft tussentijds vragen van hen beantwoord ten behoeve van het Trafficking in Persons-rapport (TIP-rapport) dat het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de VS jaarlijks uitbrengt. De ambassade heeft de aanbevelingen uit het TIP-rapport onder andere met CoMensha en Nederlandse Ministeries besproken.

Advies: wet- en regelgeving en Tweede Kamer

CoMensha heeft input gegeven voor:

• de modernisering van artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht waarin mensenhandel strafbaar is gesteld;
• de wijziging Wet regulering sekswerk op de onderdelen die raakvlakken kunnen hebben met seksuele uitbuiting;
• de herziening van Europese Richtlijn 2011/36/EU over mensenhandel.

Daarnaast heeft CoMensha schriftelijke bijdragen geleverd aan commissiedebatten in de Tweede Kamer: over arbeidsmigratie (Regeling Aziatische Horeca en NLA en slachtofferschap); over mensenhandel en prostitutie en over het Programma Samen Tegen Mensenhandel.

Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) belemmert nog steeds zicht
op aard en omvang mensenhandel

Ondanks de Handreiking aanpak mensenhandel en het gebruik van persoonsgegevens merkt CoMensha nog steeds dat er sprake is van verminderd zicht op de aard en omvang van mensenhandel door een gebrek aan informatiedeling en een onjuiste interpretatie van de AVG. Het uitgangspunt van de AVG is de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van hun gegevens én het vrije verkeer van persoonsgegevens binnen de EU. Het verwerken van persoonsgegevens moet ten dienste van de mens staan. Bij de implementatie van de Europese Mensenhandelrichtlijn in Nederland speelt CoMensha een centrale coördinerende rol bij de registratie, opvang en informatievoorziening. Daarmee vervult CoMensha - voortvloeiend uit de richtlijn en de daarbij behorende nationale implementatiewet - primair een wettelijke taak. Subsidiair is het een taak van algemeen belang.

Deze taak rechtvaardigt én legitimeert het verwerken van persoonsgegevens. In de praktijk hanteren veel zorginstellingen en professionals ‘toestemming’ van het slachtoffer als verwerkingsgrond om gegevens te delen met CoMensha. Dit is onjuist en onnodig, zelfs strijdig met de AVG, en wel vanwege het feit dat de AVG - in tegenstelling tot zijn voorganger (de Wet bescherming persoonsgegevens) - veel eisen verbindt aan de toestemming. Om interpretatiegeschillen te voorkomen over de uitleg of het onmogelijk of onredelijk is om toestemming aan het slachtoffer te vragen voor registratie bij CoMensha, kan de werkwijze van de Nederlandse Kankerregistratie (NKR) gevolgd worden, waarbij aan de patiënt géén toestemming wordt gevraagd ten behoeve van de registratie. Deze praktijk om de aard en omvang van kanker in beeld te krijgen zou heel goed kunnen dienen als voorbeeld voor centrale registratie van mensenhandel. De notitie is besproken met het ministerie van JenV. Vooralsnog loopt de discussie hierover nog.

Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) belemmert nog steeds zicht op aard en
omvang mensenhandel

Ondanks de Handreiking aanpak mensenhandel en het gebruik van persoonsgegevens merkt CoMensha nog steeds dat er sprake is van verminderd zicht op de aard en omvang van mensenhandel door een gebrek aan informatiedeling en een onjuiste interpretatie van de AVG. Het uitgangspunt van de AVG is de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van hun gegevens én het vrije verkeer van persoonsgegevens binnen de EU. Het verwerken van persoonsgegevens moet ten dienste van de mens staan. Bij de implementatie van de Europese Mensenhandelrichtlijn in Nederland speelt CoMensha een centrale coördinerende rol bij de registratie, opvang en informatievoorziening. Daarmee vervult CoMensha - voortvloeiend uit de richtlijn en de daarbij behorende nationale implementatiewet - primair een wettelijke taak. Subsidiair is het een taak van algemeen belang.

Deze taak rechtvaardigt én legitimeert het verwerken van persoonsgegevens. In de praktijk hanteren veel zorginstellingen en professionals ‘toestemming’ van het slachtoffer als verwerkingsgrond om gegevens te delen met CoMensha. Dit is onjuist en onnodig, zelfs strijdig met de AVG, en wel vanwege het feit dat de AVG - in tegenstelling tot zijn voorganger (de Wet bescherming persoonsgegevens) - veel eisen verbindt aan de toestemming. Om interpretatiegeschillen te voorkomen over de uitleg of het onmogelijk of onredelijk is om toestemming aan het slachtoffer te vragen voor registratie bij CoMensha, kan de werkwijze van de Nederlandse Kankerregistratie (NKR) gevolgd worden, waarbij aan de patiënt géén toestemming wordt gevraagd ten behoeve van de registratie. Deze praktijk om de aard en omvang van kanker in beeld te krijgen zou heel goed kunnen dienen als voorbeeld voor centrale registratie van mensenhandel. De notitie is besproken met het ministerie van JenV. Vooralsnog loopt de discussie hierover nog.

Ontoereikende hulpverlening en slachtofferschap

CoMensha maakt zich zorgen over passende hulpverlening voor slachtoffers van mensenhandel, met name als er geestelijke gezondheidszorg (GGZ) nodig is. Slechts een klein percentage slachtoffers is überhaupt in beeld en Nederland slaagt er vervolgens onvoldoende in de slachtoffers van mensenhandel die wel in beeld zijn effectief te helpen. Dat wordt ook geconcludeerd door de NR in de Slachtoffermonitor mensenhandel 2016-2020, die in het najaar van 2021 gepubliceerd is. Uit onderzoek van de NR blijkt dat 45% van de slachtoffers van mensenhandel binnen vijf jaar opnieuw slachtoffer van een misdrijf is. Na zeven jaar is dat zelfs 50%. Bij herhaald slachtofferschap gaat het vaak om ernstige delicten. Hierbij kan het opnieuw gaan om uitbuiting, ook kan het gaan om mishandeling, bedreiging en seksueel geweld. Minderjarigen lijken daarbij extra kwetsbaar. Ze komen in verhouding vaak in de gesloten jeugdzorg terecht zonder voldoende hulp voor de verwerking van opgelopen trauma’s. Ook zijn ze door werving en uitbuiting via internet en social media moeilijker op te sporen, te volgen en te benaderen.

Gebrek aan passende door- en uitstroommogelijkheden

Slachtoffers verblijven door een gebrek aan passende door- en uitstroommogelijkheden vaak langer in de opvang dan nodig. Hierdoor raakt de opvang ‘verstopt’ en is er te weinig ruimte voor nieuwe slachtoffers die opvang hard nodig hebben. Nederlandse slachtoffers kunnen lang niet altijd terugkeren naar hun eigen huis vanwege veiligheidsrisico’s of terugvalrisico’s, bijvoorbeeld omdat iemand in die omgeving te veel wordt geconfronteerd met het verleden. Een andere woning is vanwege het tekort aan woningen niet snel gevonden. CoMensha brengt knelpunten met betrekking tot de uitstroom in beeld en vraagt ketenpartners om daar waar mogelijk mee te helpen in het vinden van oplossingen. Zo worden bijvoorbeeld problemen als gevolg van wachttijden voor het ontvangen van benodigde documenten aangekaart en onderzocht hoe processen versneld kunnen worden. Ook is er overleg met gemeenten over onder meer wat zij kunnen betekenen in de oplossing van het woningtekort. Vaak betreffen dit knelpunten die voortvloeien uit wet- en regelgeving, met als gevolg dat verbetering van deze zaken een proces is van lange adem. Vandaar dat dit knelpunt opnieuw in dit Jaarbeeld terugkomt.

Aanpak arbeidsuitbuiting schiet tekort

Een van de problemen die we hoog op de agenda hebben gezet is de uitbuiting van arbeidsmigranten. Tijdens de coronapandemie werd de zwakkere positie van arbeidsmigranten pijnlijk zichtbaar, bijvoorbeeld de vaak slechte woon- en werkomstandigheden. CoMensha heeft een initiërende rol vervuld bij het agenderen van deze problematiek.

Er is in de laatste jaren steeds meer aandacht voor arbeidsuitbuiting, maar een effectieve en afschrikwekkende aanpak in Nederland faalt. CoMensha, FNV, andere ngo’s, de NR en de Algemene Rekenkamer komen al jaren tot dezelfde conclusies: Daders gaan vrijuit en slachtoffers worden niet geholpen. Arbeidsuitbuiting en criminele uitbuiting blijven vaak onbestraft.

Veel situaties van arbeidsuitbuiting worden niet gesignaleerd, waardoor slachtoffers onnodig lang in een uitbuitingssituatie vastzitten. Er komen weinig zaken voor de rechter en als ze al voorkomen leidt het zelden tot een strafrechtelijke vervolging. Een van de redenen hiervoor is de gecompliceerdheid van de wet. In 2022 overhandigden CoMensha en FNV de bevindingen en conclusies van het onderzoek Strafrechtelijke aanpak van arbeidsuitbuiting aan het ministerie van JenV.

Onvoldoende toegang tot opvang en voorzieningen

CoMensha ziet al enige tijd dat de positie van slachtoffers van mensenhandel uit de zogeheten derdelanden onder druk staat. De toegang tot voorzieningen voor deze doelgroep is lang niet altijd vanzelfsprekend; deze mensen krijgen niet de hulpverlening en opvang waar ze op grond van wet- en regelgeving recht op hebben. CoMensha heeft dit knelpunt meermaals onder de aandacht gebracht bij de ministeries van JenV en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Ook vanuit het Strategisch Overleg Mensenhandel (SOM) is hier aandacht voor gevraagd. Om de argumentatie voor verbetering kracht bij te zetten, hebben we ook extra Europese samenwerking gezocht bij het Europees Migratienetwerk (EMN) en de International Labour Organization (ILO).

Voor kennismigranten geldt dat zij geen beroep kunnen doen op de voorzieningen voor slachtoffers van mensenhandel (Verblijfsregeling mensenhandel) zolang hun werkvergunning niet is ingetrokken en zij een rechtmatig verblijf hebben. CoMensha, de NLA-Opvang, het Amsterdams Coördinatiepunt Menshandel (ACM) en FairWork zetten zich in voor een betere positie van deze migranten, gelijkwaardig aan die van EU-onderdanen die slachtoffer van mensenhandel worden. Dit knelpunt is uitvoerig besproken met de ministeries van JenV en VWS, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Vooralsnog is er geen oplossing.

In het recente verleden werd CoMensha bij de zoektocht naar opvang voor slachtoffers met enige regelmaat geconfronteerd met opvanginstellingen die regiobinding hanteren. Dat wil zeggen dat slechts slachtoffers worden opgenomen die de afgelopen jaren in de desbetreffende gemeente hebben gewoond, al hulpverlening hebben gekregen of als er familie of vrienden in die gemeente wonen. Hierdoor konden cliënten niet altijd geplaatst worden, terwijl regiobinding geen contra-indicatie zou mogen zijn. In 2022 kregen we opnieuw opvangverzoeken waarbij we met regiobinding te maken hadden. Samen met Valente zal CoMensha blijvend aandacht vragen voor dit knelpunt en het agenderen op het directeurenoverleg van de opvanginstellingen. Tevens zal dit blijvend onder de aandacht worden gebracht van de ministeries van JenV en VWS.